Nor dago Marten, Koldo?
Mirespenez eta begirunez ikusi du betidanik KLIGek Koldo Zuazo hizkuntzalariaren lana.
Baina ez mirespenak eta ez begiruneak itsutu gaitzake Euskararen biziraupenari buruz mintzatzen hasten garenean, eta are gutxiago gauzak, ustez, inpresionismo hutsaren koloreekin kaleratzen direnean. Eta horretan badute zer komentatu Berrian 2016ko urtarrilaren 5ean azaldutako elkarrizketan isuritakoek.
Gordinki, baina adiskidetasunez edonola ere.
1) Hizkuntzalari ez denak ere badaki bariazioa, aldagarritasuna, aniztasuna kontzeptu linguistikoak direla, hizkuntzarekin aritzean hiztunek eskura dituztenak, bai fenomeno gisara egonkortzeko, bai aldarazteko, bai aritzen jarraitzeko. Hizkuntzaren etengabeko bilakaeraz mintzo dira kontzeptu horiek eta halaxe dira onetsi, behintzat ehun urteotan.
Gustatu ala ez gustatu, hizkuntzak erakunde biziak dira, mugitu egiten dira: hitzak eta formak baztertzen dira, hitzak eta formak berreskuratzen, formak eta hitzak mailegatzen, formak eta hitzak asmatzen…
Ezin, beraz, nahastekatu gogokoa ez duguna gustatuko litzaigukeenarekin. Gauzak Martetik datozela iruditu arren. Sukaldatu hitza ez zaigula gustatzen? Modako kultura gastronomikoak tarteko, beti aukera genezake euskalki gasteropodoetako kozinatu auzakidea, baina Adorez Hiztegiak –bildur handiz, egia da– erdarazko partean bederen sartua du lehen kalko alienigena hori, eta gutxi falta zaio, erabileraren poderioz, Euskaltzaindikora ere iristeko. Esleitu, ekidin aditzak ez direla inoiz erabili? Orotariko Hiztegiak dioenez, lau bat mendeko lekukotasunik behintzat badute…
Hizkuntzak, horrela da, erabilerak berak aberasten ditu, edo kamusten, eta erabilera ezak ordezten eta hiltzen. Baina erabiltzean, etengabe aldatzen dira hizkuntzak, garaietara moldatzen dira, premia berrietara egokitzen dira. Egia da, halaz ere, gustuko ez ditugun hitzen ordez beti erabil ditzakegula gertukoago egiten zaizkigun aditzak: ebitau, eslejitu…
.
2) Nonbait premisa apodiktikoa da jendeak, hizkuntza bat erabiliko badu, oso gertukoa izan behar duela. Zalantza da ea zer den “oso gertukoa izatea”.
Lastokeriatan sartu gabe, ezaguna da gaur egun hizkuntza hegemonikoak ditugula beti gertukoen: irrati-telebisten bidez, propagandaren bidez, okin, auzoko edo ezkontide ditugunen bitartez ikasten ditugu, lantzen ditugu egunero, ezin gertuago ditugu haien lexikoa bera, haien sintaxia, haien esamoldeak… Praktikan nabarmena dugu hori etxean bertan: zertarako ikasi euskaraz kontazen prezioak eta zenbakiak gaztelaniaz ezin gertukoago ditugunean (ba al da NANa euskaraz errepikatzen dakien euskaldunik?) eta ezin hobeto dakigunean “dosmidieziseisean” esaten? Eta, garaian garela eta, “por lo menos etorri da Olentzero” eta “jaiotza vivienteak” (gaurko Faktorian entzuna), etab. “Eta ya que honaino iritsi garen” zertarako forma kausalak ere euskaraz esaten ikasi? Porque ba al du euskarak partikula horiek baino gertukoagorik eta funtzionalagorik? Segurua da paskualiak, softwareak eta dronak, oso gertuko hitzak ez direnez, ez dituztela euskaldunek inoiz ikasiko eta ez erabiliko. Euskaldun petoek inoiz ikasiko ez dituzten arrakasta eta harrabotsa hitzak bezain urrutikoak, seguru asko.
Baina hurbiltasuna, hizkutnza gertuko bilakatzea, ekinaren ekinez lortzen da. Euskaraz irakurtzen ez duen batek, telebista gaztelaniaz ikusten duen batek, nahiz eta Amezketako azken baserrikoa izan, gertukoago izango ditu beti Diariovascoko titularrak eta telezinkoko diskurtsoak. Eta inkestagileak inguruan egon bitartean kalean euskaraz edo jardungo duen arren, haiek joandakoan, berehala ekingo dio belenestebanezen esames eta txutxu-mutxuak maiseatzeari… gaztelaniaz, por supuesto, gertuago baitauzka mundu eta hizkera horiek ETB1eko mezasantuak baino.
.
3) Euskalkia galtzean ez da galtzen euskara, lasai. Hizkuntzalariek ongi jakin beharko lukete hori. Joan zaigu zaraitzuera, joan erronkariera, joan arabera, laster joango aezkera ere… eta, egia da, altxor ikaragarriak galtzen ditugu, baina ez, horratik, euskara. Ez horregatik, behinik behin.
Euskalkiak sortuaz joan daitezke belaunaldiz belaunaldi, eta orain arteko aldaera diatopikoak bezalakoak izango ez badira ere (gizarte modernoaren irekitze-mailak ez baitu horretan laguntzen), diastratikoak izango dira aldaera berriak, eta, zalantzarik gabe, diafasikoak, norberaren estiloaren araberakoak. Horiek izango dira euskalki modernoak. Ildo horretakoak izango dira gizarte modernoetan geratuko direnak
Lasai egon bitez, beraz, dialektologoak, lanik ez zaie-eta faltako.
Eta horretan, bai, ados baieztapen batekin: “aberastasuna da egoera bakoitzerako hizkera bat edukitzea”; baina ez, otoi, gauzak nahasi, hizkera hori ez baita zertan aldaera diatopikoa (egungo euskalkiak, alegia) izan, aldaera diafasikoak edota diastratikoak baizik.
.
4) Baina, jakina, edo ulertzen dugu behingoz gure hizkuntz arazoa edo gureak egin du. Euskara bera da hemen, orain, galzorian dagoena. Euskara dugu galduko, ez jadanik lau katuk baino ez darabiltzaten mapetako euskalki ortodoxo horiek. Maitasunak eta nostalgiak gorabehera, hizkuntza formalki bateratua eta sozialki bateratzailea da irtenbidea, irtenbide bakarra. Euskara estandarra, alegia.
Irtenbidea ez datza, ez, akrazia dialektologikoa sustatzean; inolaz ere ez dira sendabelar eraginkor euskalkikiki txiro eta txokoko huts bilakatu eta arduragabeki erabilitako horiek.
Baina gaitz erdi, baldin hainbeste defendatzen ditugun euskalkiak zer diren jakingo bagenu…! Gure hizkuntz tragediaren oihana ikusteko balia litezke, akaso! Ez zen XVI. mendeko Leizarraga bera izan arazo larri horretaz jardun zuen lehendabizikoetako bat? Nonbait “euskalkiak batuago zeuden” une hartan ez zuen, bada, Leizarragak ikonstatatu zer-nolako dibertsitate eta desberdintasun handiak zeuden ia etxe batetik bestera mintzatzeko moduetan? Zer esango luke, gure artean izango bagenu, oraingo egoeraz, linguistikoki (ere) sakabanatuago gauden honetan?
Eta irakaskuntzan euskalkiak erabiltzeari buruz? Araba eta Nafarroako zatirik handienetan zein euskalki aholkatuko liguke euskaraz modu naturalean irakasteko? Akaso Badihardugu elkarteak hain modu bitxian eratu dituen horiek izan genitzake irakaskuntzan baliatzeko eredu?
Zeren eta, gaztelaniaren adibide extenporaneoa harira ekarriz, honako egiaztapen hau eskaintzen dio Zuazok irakurleari: “Munduko beste hizkuntza handiek badauzkate estandar lokalak”. Berehalakoa, beraz, irakurleak atera beharko lukeen konklusioa logikoa: erabil ditzagun guk geuk ere estandar lokalak, Pello! Eta hain aberasgarria omen den tokian tokiko aniztasun antiekonomiko hau gainditzeko, ekin diezaiogun estandar lokalok fabrikatzen.
Horra hor, berriz ere, Badihardugu-ren Euskalkian idazteko irizpideak liburutxoaren testigantza: Deba Ibarrean bakarrik hamar bat eredu bateratu desberdin, nonbait eskoletan erabil daitezkeenak lau urteko umeek idatzizko testuetara modu naturalean hurbiltzen has daitezenean.
Antza denez (azken inferentzia da hau), estandar lokal horiek ez dute euskalkizaleek euskara batu estandarrari egozten dioten artifizialtasun-maila idorra. Bitxia, zinez.
.
5) Bestelako aurreiritzi edo premisa kontziente-inkontzienterik ukatu ere gabe, gutxienez gustu txarretik hurbilekoa da euskara batua sentimentuen transmisio-ezintasunarekin uztartzea.
“Gure pozak, gure tristurak, gure haserreak, gure sentimenduak adierazteko” euskalkira jo behar badugu, non gelditzen dira euskalkirik ez duten euskaldunak? Bi aukera otutzen zaizkigu: edo ez daukate sentimenturik edo ez daukate sentimentuak euskaraz transmititzeko aukerarik. Alegia, diskurtso horren arabera, euskara batua darabilenak ezin du hori egin; hain da formala eta akademizista euskara batua, ezen ez baitu emozioetarako aukerarik eskaintzen.
Arazoa berehalakoxea dugu: eta euskaldunberriak? Non uzten ditugu euskalkirik gabeko euskara batua ikasten eta baliatzen ari diren horiek? Non uzten dugu euskararen etorkizuna den gehiengo ezin zabalago hori, beti eukaldunberritzat hartua izango omen den hori? Horiek ez al dute euskaraz sentimentuak azaltzeko aukerarik inoiz izango? Edota gordinago galdera: Uxueko euskaltzainak ezin du euskaraz sentimenturik azaldu? Eta Euskaltzaindiko idazkariak ere ez? Ba al dakigu zertan ari garen?
.
6) Euskara biziberritzeko eta iraunarazteko planteamenduek, planteamendu orok, egun diren euskaldun ikasiak eta etorkizunekoak izan behar dituzte beti ikusmiran. Euskaldunberriak, alegia; eta, gehiago zehaztuz, baita euskaldun berriztatuak ere, hizkuntza gutxitu honi haien bizitzaren zati inportante bat eskaini nahi izan diotenak eta eskaini diotenak, hain zuzen.
Haiek dira Euskararen benetako etorkizuna, eta ez inondik ere alfabetatzeko zirkinik ere egiten ez duten euskaldun zabarrak. Lehendabizikoekikoa beharko litzateke gure xamurtasuna eta begirune osoa, euskara ikastea, erabiltzea eta egiatan euskaraz bizitzea erabaki dutelako.
Akats larria da haiei, euskalkirik gabekoei, euskaraz sentimenturik ezin dutela naturaltasunez adierazi iradokitzea. Akats estrategiko larria eta gezurra da hori.
Euskaldunok zertan ari garen ez dakigula adierazten duen gezur estrategiko larria.
(J.U.)
Nor dago Marten, Koldo? bidalketa lehenengo zuzeu.eus-(e)n agertu zen.